NORGGA BEALE SÁPMELAČČAT JA EU

Čállán: Svein Lund ja Charlotte Persen
Jorgalan dárogielas: Biret Kallio
Almmuhan: Ii fal EU / Nei til EU, 1994
Dette dokumentet på norsk

Ii fal EU almmuhii borgemánus 1994 čielggadusa «Norge og EU - Virkninger av medlemskap i Den Europeiske Union» («Norga ja EU- Eurohpalaš Uniuvnna-miellahttovuođa váikkuhusat»). Čielggadus leai jurddašuvvon vuostáidieđáhussan Stuorradiggedieđáhussii nr. 40 «0m den Europeiske Union" («Eurohpalaš Uniuvnna birra»), muhto šattai dađis sakka vudolaš čielggadanbargun.

Kapihttal 22 "Norske samer og EU» («Norgga beale sápmelaččat ja EU») číelggada erenoamážit Norgga beale sápmelaččaid gažaldagaid EU:a ektui. Dát kapihttal šattai nu lávdan ahte mii leat dál mearridan almmuhit dan sierra gíhpan síhke same- ja dárogillii. Sámi dilálašvuođat bohtet aimmake váikkohuvvot eará surggiin (go eanadoalus ja guollebivddus) mat eai leat erenoamážit čielggaduvvon kapihttal 22: is. Dát suorggit leat čielggaduvvon «Nei til EU»:a girjjis, mii sáhttá dingojuvvot «Nei til EU»:as.

Ii fal EU - sámepolitihkalaš lávdegoddi lea almmuhan oanehis nuppádusa (oanehisgearduma) dán kapihttalis gihppagii mii gávdno dárogillii/sáme- gillii, ruoŧagillii/sámegillii ja suomagillii/sámegillii.

Čoahkkáigeassu

EU:as ii leat makkárge eamiálbmotpolitihkka ja EU ii leat ge ratifiseren ILO-konvenšuvnna eamiálbmogiid birra. Lea EU:a njuolggadusaid vuostái addit sierravuoigatvuođaid etnalaš vuođul.
EU-miellahttovuohta mearkkašivččii ahte EU:a njuolggadusat leat gustojeaddjit seammá vuoigatvuođaiguin ja geatnegasvuođaiguin sápmelaččaide ja dážaide, earret boazodoalus. Vejolaš boahtte sámi vuoigatvuođaid bajáshuksemii gáibiduvvo Uniuvnnaráđi ovttajienalašvuohta.
EU-miellahttovuohta váikkuhivččii sápmelaččaid erenoamážit rievdaduvvon guollebivdo- ja eanadoallopolitihka bokte. Dáin ealáhusain leat máŋga sápme- lačča ja ealáhusat leat čadnojuvvon sámi árbevieruide ja kultuvrii. .

22.1 Sámi gažaldagat EU:a ektui

22.1.1 Álggahus

Sápmelaččat - Davvikalohta eamiálbmot - leat odne biđgejuvvon njealje stáhttii: Norgii, Ruŧŧii, Supmii ja Ruššii - ja dáid njealje stáhtaid politihkkii. Doaba "sáp- melaš» sisttisdoallá oppa etnalaš joavkku, ja ii dušše boazosápmelaččaid.
Historjjálaččat ja árbevirolaččat leat sápmelaččat eallán lahka oktavuođas luondduin ja hálddašan luondduváriid. Vuođđoealáhusain leat váldoáššálaččat ávnnaslaš vuođđun sámi kultur- ja ealáhusgeainnuide. Árbevirolaš vuođđoealáhusaid - eanadoalu, guollebivddu, boazodoalu ja meahcce-ealáhusaid - njuolvudeapmi váikkuhivččii sihke duoji, kultuvrra ja giela. Sápmelaččaid historjjálaš ja árbevirolaš vuođđoealáhusat leat huksejuvvon eanet vuođđoealáhusaid ovttas- tahttimiid ala, omd. eanadoalu ja guollebivddu nala (lotnolasealáhusat). Dát dan dihte go sámi guovilut leat erenoamáš hearkkit ja hui alkit sáhttet goariduvvot. Sápmelaččain leat erenoamáš diedut ja árbevierut hearkkes, váriidrikkes guoviluideaset hálddašeamis. Skunálaš ja guoddinfámolaš ovdánahttima dárbu sámi árbevieruid ja ealáhusovdánahttima mielde lea buktán politihkalaš gáibádusaid báikkálaš/sámi hálddašanvuoigatvuođain ja stivrejumis. Dán rádjái ii leat ii oktage dain njealje stáhtain, mat álggos bidgejedje sámi álbmoga stáhtaidrájáiguineaset, leamaš dáhtolaččat addit sápmelaččaide vuoigatvuođa hálddašit sápmelaččaid iežaset guovlluid.

Lea soahpameahttunvuohta eiseválddiid, sápmelaččaid ja veahkadaga gaskkas mudui dáš gii «oamasta» eatnamiid ja čáziid. Dát lea okta mánggain eai čielggaduvvon sámi gážaldagain mat váddudit EU-miellahttovuođa váikkuhusaid árvvoštallamiid. Dát gažaldagat eai leat čielggaduvvon EU-ráddádallamiid oktavuođas, muhto lea dovddus ahte sierravuoigatvuođat etnalaš vuođul eai leat sállejuvvon EU:as.

22.1.2 Sámi luondduvárit ja EEO/EU

li leat sudja doaivut ahte EU boahtá fuolahit sámi vuoigatvuođaid čuoččáldahttimis nu guhká go sámi guovlluin leat ávkkástalli varit (resurssat) mat buktet ekonomalaš vuoittu. EU:a politihkka lea vuođđuduvvon njealje friddjavuođa prinsihppii - mii mearkkaša friija juvssus ja vuoigatvuohta buot EU-boargáriidda ávkkástallat EU:a váriid (resurssaid). Norga lea juo lahtodan dáid njealje friddjavuođa EEO-šiehtadusa bokte.
Sámi guovilut leat hui luondduváriidriggát. Go Barentsregiuvdna ásahuvvui 1992, ja Norga, Ruotta ja Suopma ohce EU-miellahttovuođa, de EU-kommišuvdna dingui čielggadusa dáš makkár resurssat leat regiuvnnas. Dieđáhus (l) sisttisdoallá kártta mii čájeha makkár luondduriggodagat leat Davvikalhottas: guolit, olju, gássa, vuovddit, diamánttat ja minerálat, dán bajilčáliaga vuolde: "Eurohpa deháleamos resurssaguovlu (já hui hearkkes biras)". Sámi guovllut leat maiddái dehálaččat turismaindustriijai "ruoná turismma" ja «eko-turismma» mátkemearrin. Okta EU:a bidjosurggiin lea turisma. Ovdamearkan váriidriidduin, mat sáhttet bohciidit sámi beroštumiid ja stuora vieris doaimmaid gaskii, lea multináššuvnnalaš ruvkesearvvi Rio Tinto Zinca doaimmat Finnmárkku duoddariin. Ruvkesearvi lea čujuhan EEO-šiehtadussii go sii dál nanosmahttet doaimmaideaset Finnmárkkus (2).

22.1.3 Sámi Ii fal EU

Ii oktage sámi organisašuvnnain lea cealkán ahte sii dorjot Norgga EU-miellahttovuođa. Norgga Sápmelaččaid Riikasearvi (NSR), Sámi Eatnansearvi (SES), Sámi Álbmotlihttu (SÁL) ja maiddái dávviriikkalaš sámi nissonorganisašuvdna Sáráhkká leat buohkat EU-miellahttovuođa vuostá. Boazodoalloorganisašuvnnat Norgga Boazosápmelaččaid Riikasearvi (NBR) ja Boazoealáhussearvi (BĚS) eai leat váldán miellaguottu.

22.1.4 Sápmelaččaid oassi EEO/EU-ráđđádallamiin

Ovdal EEO-mearrádusa ja EU-ráđđádallamiid, de gáibidii Sámediggi ahte EEO- ja EU-miellahttovuođa váikkuhusaid sápmelaččaide gálggašii vudolaččat čielggadit. 1992 almmuhii Gielda- ja Bargodepartemeanta čielggadusa "Sápmelaččat Eurohpas". Sámedikkis leai okta ovddasteaddji čielggadeaddjiid gaskkas, eará vihtta ovddasteaddji ledje sierralágán departemeanttain. Sámediggi vávjjii maŋŋá garrasit dán čielggadusa.

Go EEO-šiehtadus sáddejuvvui gulaskuddamiidda, Sámediggi gieđahallui seammá dásis go ealáhusorganisašuvnnat, ja ii dego álbrnotválljen organa mii dárbbašivččii áiggi árvvoštallat šiehtadusa oppalaččat. Sámediggi vávjjii ahte sámi gažaldagat eai giedahallon sierra šiehtadusas ja ahte sápmelaččat eai (Sámedikki bokte) lean leamaš fárus váikkuhit Norgga gáibádusaid. Buriin eanádagain mearridii Sámediggi cealkit "ii" EEO-šiehtadussii.

Go ráđđehus mearridii ohcat EU-miellahttovuođa čakčat 1992, bivddii Sámediggi ráđđehusa vuordit ohcamuša sáddemiin dassá Sámediggi leamaš vejolašvuohta cealkit oaiviliidis (3)- Norgga ráđđehus hilggui dan. Sámediggi vuostálaste dan ahte Norga ozašii EUmiellahttovuođa, muhto mearridedje seammás ahte sii bohtet gáibádusaid bidjat ráđđádallamiidda. Sámediggi gáibidedje ovita áirasa Norgga ráđđádallansáttagoddái, muhto maiddái dát gáibádus hilgojuvvui. Dán sajis šattai Sámediggi ovddastuvvon departementála referánsajovkui, mii logahalai vihtta gáibádusa mat ovddiduvvojedje šiehtadallamiin.

22.1.5 Vihtta gáibádusa sámi bealis

Norgga eiseválddit bidje dáid vihtta gáibádusa vuođđun dasa maid sii háliidedje joksat šiehtadallamiin, nugo lea refererejuvvon Stuorradiggedieđáhusas nr. 40, kap. 5.14.3. Dá lea referánsajoavkku vihtta gáibádusa váldoáššálaččat:
• Vuoigatvuođat: Dala ja boahttevaš sámi vuoigatvuođat čadnojuvvon eatnamiid geavaheapmái galget bisuhuvvot maiddái vejolaš EU-miellahttovuođa vuolde ja sápmelaččaid sierralágán vuoigatvuođat eatnamiidda ja čáziide, ožžojuvvon boares áiggiid geavaheami mielde, galget dohkkehuvvot (4).
• Eanadoallu: Norgga distrikta- ja eanadoallopolitihkka galgá joatkašuvvat doarjagiiguin, vai sámi guovllut sáhttet vását ovdánahttojuvvot.
• Boazodoallu: Sápmelaččaid Sierra vuoigatvuohta bohccuid doallat galgá váfestuvvot ja vását ovdánahttojuvvot boahttevuođas.
• Guollebivdu: sámi guollebivdit galget sáhttit joatkit árbevirolaš guollebivdduset ja Norggas galgá leahkit erenoamáš ovddasvástádus váfestit sámi ealáhus- ja guollebivdoberoštumiid jahkásaš regulerenortnegiid ja oassemearrejuogademiid bokte.
• Stáhtadoarjja: Sámi Ovdánahttinfoanda galgá bisuhuvvot ja doarjjaortnegat joatkašuvvot ja váfestuvvot boahttevuođas, vai sámi ealáhusat ja kultuvra bisuhuvvojit ja váfestuvvojit.

22.2 Rađđádallanboađus

Ráđđádallamiin leat sápmelaččat leamaš «dážat» (!), earret njuolggadusain mat leat 3. Beavdegirjjis.

22.2.1 3. Beavdegirji sápmelaččaid birra

3. Beavdegirji sápmelaččaid birra («Sámi Beavdegirji», geahča 22.5.1) lea buot golmma davviriikkaid oktasaš beavdegirji. Beavdegirjji teaksta dohkkeha sápmelaččaid sierra boazodoallovuoigatvuođa, ja sisttisdoallá eavttu beavdegirjji vejolaš joatkaga birra. Sápmelaččaide sáhttá addit sierravuoigatvuođa boazodollui árbevirolaš sámi guoviluid siskkobealde. Referánsajoavkku eará njealije gáibádusa eai leat namuhuvvon.

22.2.2 Árvvuštallamat ráđđádallanbohtosis

Ráđđádallanboadus cealká ahte:
• Sámi gažaldagat lea náššuvnnalaš ášši.
• Davvieatnamiin leat geatnegasvuođat sápmelaččaid ektui náššuvnnalaš rievtti ja áibmotrievtti mielde.
• EU:as eai leat čielga geatnegasvuođat sápmelaččaid ektui.
• Sámi boazodoalliide sáhttá addit sierravuoigatvuođa boazodollui.
• EU:as lea hilgunvuoigatvuohta (vetovuoigatvuohta) go guoská sámi vuoigatvuohtagažaldagaide.

22.2.2.1 sámi gažaldagat lea náššuvnnalaš ášši

EU dohkkeha guoskahuvvon davviriikkaid geatnegasvuođaid sápmelaččaid ektui nášuvnnalaš rievtti ja áibmotrievtti mielde, muhto ii EU-rievtti mielde. Náššunstáhtat fertejit ieža fuolahit geatnegasvuođaideaset, ja ii unnimusat amas dat eai mana EU:a láhkalágádusa vuostái (omd. gilvobotnji doaimmaid birra). Náššuvnnalaš láhkamearrádusat dán suorggis leat goitge EU-rievtti vuollástuvvomat ja sáhttet geahččaluvvot EU- duopmostuolus.
Norgga beale sápmelaččaid vuoigavuođavuođđu lea odne suodjaluvvon Norgga ILO-konvenšuvnna nr. 169 (eamiálbmogiid birra) ratifiserema bokte. EU ii leat ratifiseren ILO-konvenšuvnna ja EU:as dalle eai leat seammá áibmotláhkalaš geatnegasvuođat eamiálbmogiid ektui go Norggas. ráđđádallamiin EU ii leat addán ii makkárge cealkamuša konvenšuvnna áktemis.

22.2.2.2 Ártihkkal 1: sámi sierravuoigatvuohta boazodollui

Sámi vuoigatvuođain lea dušše sierravuoigatvuohta boazodollui gustojeaddji registrerejuvvon (5) sámi boazodoalliide sámi ássanguoviluin: "Dán soahpamuša njuolggadusaid heroškeahttá sáhttá addit sápmelaččaide sierravuoigatvuođa boazodollui árbevirolaš sámi guoviluid siskkobealde". (6) Eará čielga sámi vuoigatvuođaid bisuheapmái ja ovdánahttimii dárbbašit EU:a dohkkeheami. Dán sadjái cealká ráđđehus ahte: "Bisuheapmi ja ovdánahttin dakkár vuoigatvuođain mat eai vealat etnalaš vuođul, muhto mat leat gustojeaddjit buohkaide sámi guoviluin, hohtet leahkit náššuvnnalaš áššin ja eai gáibit EU:a dohkkeheami". (7)

22.2.2.3 Ártihkkal 2: EU:a hilgunvuoigatvuohta sámi gažaldagain

Dát ártihkkal addá EU:ii hilgunvuoigatvuođa go guoská vását dohkkeheapmái sámi vuoigatvuođagažaldagain, dan mearkkašumis ahte gáibiduvvo ovttajienalašvuohta Uniuvnnaráđis gážaldagain mat mannet EU:a njuolggadusaid vuostái:
"Ráđđi sáhttá ovttajienalaččat Kommišuvnna evttohusa maŋŋa ja dan maŋŋa go lea ráđiid jearran Eurohpaparlameanttas ja Guovllulávdegottis (Regionkomiteas) mearridit dárbbašlas rievdadusaid dán beavdegirjjis." De lea mearridan jur vuostálaččat dan mii leai sámi gáibadus. Ráđđádallamiin bidje referánsajoavkku sámi ovddasteaddjit vuostecealkagiid 2. ártihkkalii. Dán maŋŋá joavku ii gohčohallon eanet, ja julggaštus mii galggašii čielggadit čoavdemeahttun gažaldagaid, lea čállojuvvon dáža eiseválddiin sápmelaččaid jearakeahttá.

22.2.3 Loahppajurdda: Lávki manos sámepolitihkas

Sámediggeráđđi giedahalai 22.06.94 "Sámi Beavdegirji" ja šálloša ahte ráđđehus lea dohkkehan dan. Boađus lea "fuopmášahttí lávki maŋos Norgga sámepolitihkas". Go sámi Beavdegirji lohká ahte vását dohkkeheapmi sámi vuoigatvuođain ferte dohkkehuvvot EU: as ovttajienalaččat, de Stuorradiggedieđáhus dulko dan na: "Dát mearridanmannolat lea gustojeaddji dušše sámi vuoigatvuođaid ektui mat leat čadnojuvvon sápmelaččaid árbevirolaš ealábusvuddui. Dát ii mearkkaš ahte sámi vuoigatvuođat oppalaččat galget luhppojuvvot EU:a lágádusaide". (8)

Dát dulkon váikkuha dieinnálagiin ahte vuoigatvuođat čadnojuvvon sápmelaččaid árbevirolaš ealáhusgeainnuide lea bálda-ášši oppalaš vuoigatvuođaid ektui, sámi oppalaš vuoigatvuođaid definerekeahttá. Na geahččala čiehkat dan ahte Beavdegirji sorrá Sámevuoigatvuođalávdegotti váldobargui.

22.3 Norgga julggaštus

Oktasašbeavdegirjji lassin lea Norga addán ovttabeallásaš julggaštusa. Go Stuorradiggedieđáhus čállojuvvui, de ii lean velá ožžon Kommišuvnnas vástádusa dán julggaštussii. Gielda- ja bargoministtar Gunnar Berge čállá reivves Sámediggái 07.04.94: "Dát julggaštus ii leat ii oktage EU-eana mannan vuostái". Ii leat sudja dasa ahte EU livččii mannan dan vuostái: Julggaštus dadjá hui unnan dás maid Norga boahtá dahkat, ii loga ii maidige EU:a politihka birra, ii leat juridihkalaččat gustojeaddji ja ii boade lohkkojuvvot juos bohciida riidu gaskal omd. sámi vuoigatvuo'agažaldagaid ja daid njealje friddjavuođaid. Ráđđehusa mielde boahtá Kommišuvnna dovddasteapmi ovdan reivelonohallamis Norgga ja Kommišuvnna gaskkas. Dát reivelonohallan ii leat vela almmolaččat juvssahahtti.

22.3.1 Arvvoštallan julggaštusas

Julggaštus muitala:
• Makkár geatnegasvuođat leat Norggas sámi vehkadagaset ektui.
• Ahte Norgga ráđđehus 3. Beavdegirjji vuođul (sápmelaččaid birra) boahtá ollašuhttit daid geatnegasvuođaid.
Julggaštus čujuha árbevirolaš ealáhusaid mearkkašupmái sápmelaččaide.

22.3.2 Norgga geatnegasvuođat sámi veahkadaga ektui

Norggas leat geatnegasvuođat sápmelaččaid ektui álbmotvuoigatvuođalaš ja álbmogiidgaskasaš šiehtadusaid vuođul maid Norga lea čállán vuollái, ja lassin nášuvnnalaš lágaid vuođul. Šaddágo Norga EU-stáhttan, de leat buot náššunstáhta šiehtadusat EU:a láhkalágádusa vuollástuvvomat. Vaikko Norga leage váldán badjelasas lágidit diliid nu ahte sámi «álbmotjoavku» sáhttá váfestit ja ovdánahttit ealáhusgeainnuidis, gielas, kultuvrras ja servvodateallimas (veardit vuođđolága par. 110a), de bohtet maiddái sámepolitihkalaš vuođđojurdagat leahkit juridihkalaččat ja politihkalaččat EU:a vuollásaččat. Julggaštus ovdanbuktá Norgga ráđđehusa oaivila dás ahte ráđđehus nahkáša ollašuhttit geatnegasvuođaidis sápmelaččaid ektui EU:a njuolggadusaid rihkukeahttá. Norga boahtá vását ollašuhttit geatnegasvuođaidis sámi veahkadaga ektui sámi Beavdegirjji vuođul. sámi Beavdegirjjis lea dušše boazodoallu namuhuvvon erenoamáš sámi ealáhussan ja addojuvvon rievdu. Norgga Sierra geatnegasvuođat sápmelaččaid ektui fertejit maiddái guoskat eanadollui ja guollebivdui, muhto ráđđádallamat eai leat buktán maidige sierra ortnegiid "sámi guollebivddu" dahje "sámi eanadoalu" várás. Guollebivdo- ja eanadoallogažaldagat čadnojuvvon sápmelaččaide čujuhuvvojit oppalaš guovllu-, eana- doallo- ja guollebivdopolitihkkii.

22.3.2 Loahppajurdda

Julggaštus lea ovttabeallásaš Norgga julggaštus mii ii daja maidige eará go dát ahte Norggas leat geatnegasvuođat Norgga beale sápmelaččaid ektui. Dadjanvuohki lea seađus ja oppalaš.

22.4 Norgga EU-miellahtovuođa váikkuhusat sápmelaččaide

22.4.1 Eamiálbmotdoaba

Norga lea ratifiseren ILO-konvenšuvnna nr. 169 eamiáibmogiid ja čeardaáibmogiid birra ja lea dohkkehan sápmelaččaid dili (statusa) eamiálbmogin (10). Dáinna lea Norga váldán badjelasas geatnegasvuođaid sápmelaččaid ektui maidda sápmelaččat sáhttet čujuhit juridihkalaš soahpameahttunvuođain, ja mat addet álbmotvuoigatvuođalaš vuođu sápmelaččaid vuoigavuođaid vását ovdánahttimii. EU:as ii leat eamiálbmot dahje eamiálbmotpolitihkka, ja ii leat ratifiseren konvenšuvnna. Nu guhká go EU-riekti ii čielgasit dohkket eamiálbmogiid sierra statusa, de eai boađe dohkkehuvvot sápmelaččaide vuoigatvuođat čadnojuvvon dákkár statusii. Ahte sápmelaččat eai leat ožžon statusa eamiálbmogin boahtá njuolvudit sápmelaččaid vejolašvuođa ovdánahttimii iežaset eavttuid mielde.

22.4.2 Sámi vuoigatvuođat

Sápmelaččaide lea buot deháleamus odne mo vuoigatvuohta eatnamiidda ja čáziide giedahallui, vai sáhttá oažžut sisdoalu dan «vuoigatvuohta»-doahpagii. Odne dát gažaldat ii leat čielggaduvvon, ja lea riidu Norgga siskkobealde. Muhto háliidago stáhta addit sápmelaččaide vuoigatvuođaid boahttevuođas, de dat ferte EU-miellahttovuođa vuolde mannat EU: a lágádusaid čada. Ráđđádallamiin lea rahppojuvvon sámi vuoigatvuođaide "árbevirolaš samí guovlluín". Dadjanvuohki lea geavahuvvon vaikko ii leat čielga definišuvdna dáin guoviluin. Historjjálaččat leat sámi guovilut sisttisdoallan guoviluid Finnmárkku rájes gitta Hedmárku-guovlluid ráđjái. Stuorradiggedieđáhusas čujuhuvvo juridihkalaš čielggadussii - NOU 1993:34 - mii dušše giedahallá vuoigatvuođa eatnamiidda ja čáziide Finnmárkkus ja dáid hálddašeami. Man stuora osiin Norggas sápmelaččaide sáhttá addit sierra vuoigatvuođaid boahtá leahkit sorjjas dás mo árbevirolaš sámi guovllut definerejuvvojit. Lea omd. eahpečielggas sáhttágo sámi Beavdegirjji vuođul addit sápmelaččaide sierra boazodoallovuoigatvuođaid Plassje- (Róros-) guoviluin. EU ii halit dohkkehit sierravuoigatvuođaid erenoamáš álbmotjoavkkuide. Buorre ovdamearka dáš lea "áidna oassi mii leai buncarakkis" (11) Norgga sámepolitihkas ráđđádallamiid ektui. Sápmelaččaid sierravuoigatvuohta boazodollui. Dán sierra vuoigatvuođa leai EU:ii váttis njiellat dan dihte go dat rihkku vudolaš prinsihpa: EU-boargáriid ovttagiedahallan prinsihpa. Ahte EU:as ledje váttisvuođat dohkkehit nu uhca spiehkastaga njuolggadusain, muitala olu dan birra makkár vejolašvuođat ja hástalusat leat sápmelaččaid ovddas EU:a ektui. Boazodoallu livččii almmake leahkit unnan geasuheaddji earáide go sápmelaččaide, ea.ea. dan dihte go boazodoallu lea árbevirolaš iežas kultuvrras ja eallinvuogis. Bohccobiergobuvttádus ii leat ii mihkkege EU:a biergobuvttádusa bálddas (12). Dasa lassin sápmelaččain ii leat váikkuhus dahje mielmearridan-vuoigatvuohta EU:as, dan botta go iešgudešge EU:a miellahttoeatnamis lea hilgunvuoigatvuohta boahtte sámi vuoigatvuođaid badjel mat eai sáhte ovttastahttojuvvot EU:a njuolggadusaiguin. Sápmelaččat dáidet oažžut vejolašvuođa ovddastit iežaset ja beroštumiideaset Guovlluráđis, mii dušše lea ráđđeaddi organa. Muhto lea unnan jáhkehahtti ahte sápmelaččat besset oktiige EU:a fápmo-orgánaide.

22.4.3 Boazodoallu

Dát lea áidna suorgi mii lea ožžon rievdu EU:a njuolggadusain. Boazodoalli sáhttá Sierra giedahallot etnalaš vuođul, ja bohccobiergobuvttádus sáhttá arvvosmahttit nu guhká go buvttádus ii rasttil "árbevirolaš buvttádusmeriid". Sudja lea várra dies ahte «boazodoallo-spiehkastat» ii boade máksit olus, dan dihte go boazodoallu lea mávssoheapmi Norgga ja EU:a ekonomiijja ektui. Ďasa lassin lea jodus nuppástuhttin- ja oddaskuvledeapmemannolat boazodoalus, biddjon doibmii eiseválddiin. Stuorradiggedieđáhus nr. 28 1991/92 "Guoddinfámolaš boazodoalu birra" cealká ahte dáhttu návccaid bidjat nannet guovllu ealáhuseallima, bargo- ja oahpahallan-vejolašvuođaid govda vuodu ala, ja ahte dánlágáš doaibma lea árjjalaš ja ealli sámi kultuvrra vuođđun, ja maiddái joksat boazodoallopolitihka uibmiliid (váfestit guohtuneatnamiid). Dán politihkas lea mihttomearrin geahpidit boazodoalu gorálaš mearkkašumi sápmelaččaide. Vaikko EU lea miedihan dan spiehkastahkii, ii leat sudja doaivut ahte dat boahtá addit sápmelaččaide eanet sierravuoigatvuođaid surggiin main EU:as leat stuorit ekonomalaš beroštumit.

22.4.4 Guolástus ja eanadoallu

Árbevirolaš sámi vuođđoealáhusaid dovdomearka lea unnamahtosaš lotnolašdoaibma. Lea eahpečielggas man mearis lea jierpmálaš hupmat Sierra «sámi guollebivddu» dahje Sierra "sámi eanadolu" birra (13)- Almmake leat dát ealáhusat erenoamáš dehálaččat sápmelaččaide joavkun, danin go dat barggahit maŋgga sápmelačča, ja leat lahka čadnojuvon sámi kultuvrii ja árbevieruide. Norga lea dovddastan erenoamáš geatnegasvuođaid sápmelaččaid ektui čadnojuvvon árbevirolaš ealáhusaide, muhto dát dovddastus ii leat jođihan dasa ahte Sierra ortnegat ja spiehkastagat EU:a oktasaš eanadoallo- ja guolástuspolitihkas leat ráđđádallojuvvon (geahča kap. 13 eanadoalu birra ja kap. 15 guolástusa birra). EU-miellahttovuođa biehtadeaddji bohtosat dáidda ealáhusaide bohtet nappo erenoamážit čuohcit sápmelaččaide. Geahpiduvvon barggahus eanadoalus ja guollebivddus EU:a politihka sivvan boahtá bilidit árbevirolaš sámi guovlluid ássama. Vuotnabivdu boahtá gávvat guskojuvvot EU-miellahttovuođas, go maiddái vuotnabivddu luondduváriidvuođđu sorjá dáš man stuora ollesoassemeriid (TAC) EU bidjá guollebivdui olggobealde 12-miilla-avvádagas. Jagis 2002 nohká EU:a mearrádus dáš ahte čazit 12-miilla-avvádaga siskkobealde leat várašuvvan EU:a oktasaš guolástuspolitihkas, ja nappo náššuvnnalašhálddašeami vuolde. Ii leat alki dadjat mo EU boadášii hálddašit mearragáddeguoviluid juos spiehkastat ii guhkiduvvo 2002 manná, muhto ii leat sudja doaivut ahte dát hálddahus mearkkašivččii sierravuoigatvuođaid sámi guollebivdiide dahje boadášii leahkit bures heivehuvvon árbevirolaš vuotnabivdui. Dát dagaldat lea dehálaš ea.ea dan barggu ektui mii lea dahkkojuvvon Sámedikkis čielggadit "sámi guollebivdoavvádagaid" (14).

22.4.5 Stáhtadoarja

Stáhtadoarjjačuoggá vuolde namuhuvvo dušše Sámi Ovdánahttinfoanda (SOF), mii galgá ovddidit doaibmabijuid erenoamáš kultuvrralaš, sosiála ja ekonomalaš mearkkašumis sámi veahkadahkii ja sámi ássanguovlluide.
Stáhtadoarjja sámi ealáhusaide boahtá oppalaš njuolggadusaid ja mannolagaid vuollái mat gusket stáhtalaš doarjagii (veardit Stuorradiggedieđáhusain nr. 40, kap.5.14.5). Sámi Ovdánahttinfoanda lea áidna ekonomalaš doarjjaortnet mii dahká vejolažžan addit stáhtadoarjaga etnalaš vuođul, juos otná eavttut sáhttet joatkašuvvat EU:a vuolde.
Ráđđehus oaivvilda ahte SOF:a ekonomalaš doarjjaortnet sámi beroštumiide lea spiehkastat EU:a njuolggadusain ja čujuha "Sámi Beavdegirjji» tekstii. Sahte juogadeapmi ii earut EU-boargáriid gaskii etnalaš dahje náššuvnnalaš vuođul, fuom. Vását oaidná ráđđehus doarjjaortnegiid etnalaš vuođul lullesámi guoviluin (15) spiehkastahkan danin go ii leat ožžon vuostecealkagiid EU:as (veardit otná práktihkaín oaivadusaiguinSámi Ealáhusráđis) (16).
Muhtin ávddalaš stáhtadoarjjaortnet etnalaš vuođul SOF:a bokte lea veadjemeahttun, dan dihte go buot doarjagat mat leat stuorit go 400.000 ruvnno golmma jagis, galget geahččaluvvot EU:a láhkalágádusa mielde.

22.4.6 Sámi guovlu (regiuvdna)

Sápmelaččaide lea oktavuohta ja ovttasbargu rastá stáhtarájáid davvin oktilaš historjjálaš ja árbeviroláš duohtavuohta. Máŋga sápmelačča danin govvidedje vejolašvuođa lagat ovttasbargui ja lagat davvioktavuhtii dakkár EU:a siskkobealde, mas eai lean dáhkkon ráját, ráját mat leat čudiid jagiid háddjen sámi álbrnoga. Davviriikkasaš EU-miellahttovuođaplánaid oktavuođas Sámeráđđi buvttii 1992 jurdaga dávviriikkalaš sámi guovllus EU:a siskkobealde, ea.ea. lásihit sámi iešstivrejumi ja ovttasbarggu, oktanaga go oidnojit vejolašvuođat suodjalit iežaset muhtin EU-miellahtto-vuođa váikkuhusaid vuostái. Dakkár gáibádus ii leat ovddiduvvon ii ovttasge guoskkahuvvon eatnamiin. Sámi guovllu sadjái, vuođđoduvvui Barentsregiuvdna hoahpu hoahpus 1993. Barentsregiuvdna, mas EU lea maid fárus hilgunvuoigatvuođainis, lea vávjjaŠuvvon sámi bealis váilevaš sámi ráđđeohcama ja ovddastusa dihte. Doaivu ahte EU-miellahttovuohta galgá buktit Sierra sámi guovllu orui unnán áigeguovdil. Váddu, mii lea govviduvvon, lea ahte EU:a basttálmahttojuvvon olggut rájáidsuodjalus olgguldas máilmmi vuostái sáhttá buktit lasi bidgejumi sápmelaččaid gaskii, juos muhtin dahje muhtimat, muhto eai buot davviriikkat lihtodit EU:ain. EU ii leat dan rádjái gáibidan ahte omd. dávviriikkalaš pássaluđolašvuohtašiehtadus galgá heaittihuvvot.

22.4.7 Giella

Giellagažaldat lea guhká leamaš dehálaš oassin sámi veahkadaga ja servvodaga suodjaleamis ja ovdánahttimis. Norga lea maŋimus jagiid prioriteren giellagažaldagaid ja lea deattastan eatnigiela (vuosttašgiela) dehálasvuhtii (veardit giellalágain). EU:as lea kantuvra Dublinis - "unnit geavahuvvon gielaid" ovddas, mii galgá giedahallat buot EU-eatnamiid hupmojuvvon gielaid, earret daid ovcci almmolačča. Jahkebušeahtta lea vánet 30 miljovnna norgga ruvnno, unnit go dat maid Sámi Giellaráđđi ja Sámi Oahpahusráđđi geavahit oktiibuot. Leat sullii 50 miljon olbrno geat hupmet ovtta EU:a 30 minoritehtagielain (sisafárejeaddjiid gielaid logakeahttá). Sámegielagat leat l promille dain. Giellagažaldat ii leamaš ráđđádallanfáddán.

22.5 Čuvvosat

§22.5.1 3. Beavdegirji sápmelaččaid birra

ALLA SOAHPAMUŠBEALIT
MAT DOHKKEHIT Norgga, Ruota ja Suoma geatnegasvuođaid sápmelaččaid ektui náššuvnnalaš rievtti ja álbmotrievtti mielde,
MAT ERENOAMÁŽIT MEARKKASTIT ahte Norga, Ruoŧŧa ja Suopma leat váldán badjelasaset várjalit ja ovdánahttit sápmelaččaid ealáhusvuodu, giela, kultuvrra ja servvodateallima,
MAT VÁLDET VUHTII ahte árbeviroláš sámi kultuvra ja birgejupmi leat sorjasat vuođđoealáhusain nugo boazodoalus árbeviroláš sámi ássanguoviluin,
LEAT SOABADAN dáin njuolggadusain:
Ártihkkal l
Beroškeahttá dán soahpamuša njuolggadusaid sáhttá sápmelaččaide addojuvvot sierravuoigatvuohta boazodollui árbeviroláš sámi guoviluid siskkobealde.
Ártihkkal 2
Dát beavdegirji sáhttá viididuvvot fuoláhit sámi vuoigatvuođaid vását ovdánahttima čadnojuvvon sápmelaččaid árbevirolaš ealáhusvuddui. ráđđi sáhttá ovttajienalaččat Kommišuvnna evttuhusa maŋŋá ja dan maŋŋá go lea ráđiid jearran Eurohpaparlameanttas já Guovilulávdegottis dahkat dárbbašlaš rievdadusaid dán beavdegirjái.

22.5.2 Gonagasriika Norgga 40. julggaštus sámi gažaldagaid birra

Norga lea čujuhettiin paragráfii ILO:a Norgga vuođđolágas ja Norgga láhkii beaiváduvvon geassemánu 12. beaivvi 1987 nr. 56, čujuhettiin geatnegasvuođaide mearriduvvon ON:a álbmogiidgaskasaš konvenšuvnnas 1966 siviila ja politihkalaš vuoigatvuođaid birra, erenoamážit árt. 27, ja ILO-konvenšuvdnii nr. 169 1989 eamiálbmogiid ja čeardaálbmogiid birra iešráđálaš stáhtain, váldán badjelasas lágidit diliid nu ahte sámi álbrnotjoavku sáhttá váfestit ja ovdánahttit ealáhusvuođuset, gielaset, kultuvrraset ja servvodateallimaset. Sámi servvodagat árbevirolaš sámi ássanguoviluin leat sorjasat maŋggain árbevirolaš ealáhusain. Dát ealáhusat leat čoavdemeahttumat čadnojuvvon sámi kultuvrii ja hápme dárbbašlaš vuođu sámi servvodagaid vását ovdánahttimii. Vuhtii válddidettiin beavdegirjji sápmelaččaid birra, Norgga ráđđehus cealká ahte ráđđehus dan vuođul galgá joatkit ollášuhttit geatnegasvuođaidis sámi álb- motjoavkku ektui.

MEARKKAŠUMIT

1) NordREFO: Nordic Impact Study, 1993.
2) Searvvi diehtojuohkinčálii cealkamuša mielde Nordlysii 06.05.94.
3) Veardit ILO-konvenšuvnnain nr. 169, árt. 7.1.
4) Riektidilit bistevaš opmodaga birra. Brækhus ja Hærem, Norgga Diggeriekti 1964: "Alders tids bruk er nevnt i enkelte lovbestemmelser og forutsatt i en rekke andre. Disse bestemmelser kán sees pá som kasuistiske utslag av mer almindelíge sedvanerettsregler." ("Boares áiggiid geavabeapmi lea namu- buvvon rnuhtin láhkamearrádusain ja ovdehuvvon máŋggain earáín. Dát mearrádusat sáhttet oidnot go kasuisttalaš váikkuhusat eanet dábálaš vearroriektinjuolggadusain") Veardit NOU 1993:34, kap. 2.2.3.
5) Registrerejuvvon Sámi Jienastuslohkui, olmmošlohku Sámediggeválggaide. Eanetlohku boazodoallogielddain Guovdageaidnu ja Kárášjohka.
6) Boazodoalloláhka geassemánu 9. b. 1978, nr. 49,§3.
7) Stuorradiggedieđáhus nr. 40 1993-94, kap. 5.14.5.
8) Ibid.
9) Stuorradiggedieđáhus nr. 40 1993-94, kap. 5.14.6.
10) Eamiálbmot lea ILO-konvenšuvnna ártihkkalis nr.l defínerejuvvon na: "álbrnogat iešráđálaš stáhtain mat leat adnojuvvon álgovudolažžan danin go sii leat mayisboahttít dain álbrnogiin mat elle eatnamis dahje geográfalaš guovllus masa eatnan gullá go vuollášteapmi dahje kolonisašuvďna dáhpáhuvai dahje go dala stáhtaráját biddjojuvvojedje, ja geat - juridihkalaš diládaga beroškeahttá - leat seailuhan buot dahje muhtin iežaset sosiála, ekonomalaš, kultuvrralas ja politihkalaš lágádusaín." lešidentifikašuvdna galgá leahkit vuđolaš nanodus.
11) Stuorradiggedieđáhus nr. 40 1993-94, kap. 5.14.4.
12) Bohccobiergobuvttádus lea 1% Norgga biergobuvttádusas, veardit Stuorradiggedieđáhusain nr. 28 1991-92: "Om en bærekraftig reindrift» ("Guoddinfámolaš boazodoalu birra").
13) "dáppe leat dađis rievddalmasvuođat luottabuhttojuvvon". NOU 1993:34, kap. 3.1.1.
14) Sámediggi lea mearridan "prográmma Sierra guolástusavvádaga hápmemii geavahanšiájaid reguleremiiguin ja suodjalusnjuolggadusaiguin váfestan dihte luondduváriidvuodu mearragádde' ja vuotnaguollebivdiide. Sierra guolástusavvádat gáibádus lea seammá go oktasaš (kollektiiva) vuoigatvuohta guliíd bivdit rabas oktasaš guovllus". (Stuorradiggedieđáhusa nr. 58 1991-92: "Struktur og reguleringspolitikk over fiskefláten" mielde).
15) Saltfjellet - Engerdal-guovlu.
16) Ádjagat: Gielda- ja bargodepartemeanta, sámi gažaldagaid ossodat ja Sámi Ealáhusráđđi.

Til startsida

sveilund@online.no